اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) چیست؟

انقلاب دیجیتال کلیه‌ی شئونات زندگی بشر را دچار تحول نموده است. پدیده‌ای که آن را با عنوان تحول دیجیتال می‌شناسیم. یکی از مهم‌ترین شئون این تحول را می‌توانیم در قالب اقتصاد دیجیتال مشاهده نماییم. توسعه اقتصاد دیجیتال به‌طور عمده مدیون موج چهارم انقلاب صنعتی می‌باشد؛ جایی که کلاوس شوآب، بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد، برای اولین بار انقلاب صنعتی چهارم را به دنیا معرفی نمود.

اولین بار که دن تپسکات در سال ۱۹۹۵ از مفهومی به‌نام اقتصاد دیجیتالی در کتابی با همین عنوان رونمایی کرد، شاید در ذهنش هم نمی‌گنجید که در آینده نه چندان دور این مفهوم به یکی از اصلی‌ترین مفاهیم در دنیای کسب و کار تبدیل شود. از اواخر قرن بیستم دنیا با پدیده‌ا‌ی مواجه شد که به سرعت ابعاد مختلف جوامع را متحول ساخت و آن پارادایم دیجیتالی‌سازی بود. شاید بتوانیم ادعا کنیم که بیش از ابعادی همچون فرهنگ و سیاست، این اقتصاد بود که تحت تاثیر این پارادایم قرار گرفت و خود پیشران دیگر ابعاد شد. طبق تعریف صندوق جهانی پول، دیجیتالی‌سازی اقتصاد به معنی بهره بردن از فناوری‌های دیجیتال به منظور بازطراحی ابعاد مختلف اقتصاد از جمله فرایندهای تولیدی، دولت‌ها، خانوار و جریان‌های مالی است.

اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) مفهومی نیست که یکباره خلق شده باشد، بلکه یک روند تکاملی آن را شکل داده است. اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) را می‌توان سیر تکامل یافته اقتصاد اطلاعات در دهه ۱۹۷۰، اقتصاد دانش‌بنیان در دهه ۱۹۸۰، اقتصاد نوین در دهه ۱۹۹۰ و اقتصاد شبکه و اینترنت در دهه اول۲۰۰۰  معرفی کنیم. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، ریشه آن چیزی که امروز اقتصاد دیجیتال نامیده می‎شود را در اقتصاد دانش‌بنیان می‌‌داند. این مجموعه، اقتصاد دانش‌بنیان را اقتصادی بر مبنای تولید، توزیع و کاربرد دانش تعریف می‌کند که در آن بر خلاف اقتصاد کلاسیک، مبنا بر کمیابی منابع نیست و در آن دانش بر خلاف سایر منابع کلاسیک که هنگام مصرف مستهلک می‌شوند، می‌تواند بارها و بارها مصرف شود و هر بار رشد بیشتری داشته باشد.

با اینکه تپسکات در سال ۱۹۹۵ ظهور اقتصاد دیجیتال را زودتر از دیگران پیش‌بینی کرد و از این عنوان استفاده نمود، اما در مورد چارچوب و مفهوم آن، تعریف دقیقی ارائه نکرد. بعد از گذر از حباب دات کام که اقتصادی بر پایه اینترنت معرفی شده بود، تامپسون در سال ۲۰۰۴ از ورود به اقتصاد جدیدی به‌نام اقتصاد دیجیتالی (Digital Economy) سخن گفت. او این اقتصاد نوین را فراتر از اینترنت در نظر گرفت و تاکید کرد که در آن فناوری‌های دیجیتال بر کل بخش‌های تولیدی و خدمات تاثیر می‌گذارند. او ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال را تاثیرگذاری بیش از پیش سرمایه‌های دانشی و فناوری معرفی کرد. به مرور، مفهوم‌سازی اقتصاد دیجیتال به یک چالش برای فعالان این حوزه تبدیل شد. با بررسی مبانی نظری این حوزه می‌توان دریافت که برخی به‌صورت محدود و برخی هم به‌صورت گسترده به مفهوم‌سازی اقتصاد دیجیتال پرداخته‌اند.

گماها و جمال‌الدین (۲۰۰۶) با نگاهی محدود، اقتصاد دیجیتال را استفاده از فناوری اطلاعات برای مجموعه‌ای از فرآیندهای اصلی اقتصادی مانند برنامه‌ریزی، مدیریت و بازاریابی تعریف می‌کنند. در مقابل اتکینسون و مکی (۲۰۰۷) با نگاهی گسترده، اقتصاد دیجیتال را، کاربرد فراگیر فناوری‌ اطلاعات در تمامی ابعاد اقتصادی شامل کارکرد درونی سازمان‌ها، مبادلات میان آن‌ها و مبادلات میان افراد معرفی‌ می‌نمایند.

اما در سال ۲۰۱۶ کلاس شوآب در کتاب “انقلاب صنعتی چهارم” نگاه عمیق‌تری به اقتصاد دیجیتال کرد. او در کتابش پس از تشریح سه انقلاب صنعتی،  اقتصاد دیجیتال یا را انقلاب صنعتی چهارم نامید. به اعتقاد او انقلاب صنعتی اول در قرن‌های هجدهم و نوزدهم با ساخت راه آهن و اختراع موتور بخار شکل گرفت و نیروی مکانیکی به کمک انسان آمد. پس از آن موج دوم انقلاب صنعتی، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وجود آمد. در این انقلاب صنعتی، اختراع برق و روش تولید انبوه، کارخانه‌های امروزی را به وجود آوردند. انقلاب صنعتی سوم با اختراع نیمه‌رساناها و کامپیوترها شکل گرفت و با معرفی اینترنت و تلفن همراه توسعه یافت. موج چهارم انقلاب صنعتی که شوآب آن را اقتصاد دیجیتال نامید، با توسعه فناوری‌های دیجیتال آغاز شد.

در این انقلاب صنعتی، توسعه دسترسی به فناوری از یک حوزه‌ی جغرافیایی یا یک طبقه اجتماعی خاص فراتر رفته و به جزء جدایی ناپذیر زندگی تبدیل شده است و در آن یادگیری ماشین و هوش مصنوعی با زندگی بشر پیوند خورده و رو به توسعه می‌باشد. به اعتقاد شوآب در اقتصاد دیجیتال، فناوری دیگر ابزاری برای خلق سیستم نیست و خود، خالق سیستم های جدید است و در آن کسب و کار و فناوری، لازم و ملزوم یکدیگرند و وابستگی بشر به فناوری به بالاترین حد رسیده است. در این اقتصاد محصولات و خدمات تحت تاثیر سونامی دیجیتالی شدن قرار دارند. دیجیتالی شدنی که نه تنها به معنی ظهور کالاها و خدمات جدید دیجیتالی است؛ بلکه غالب کالاها و خدمات سنتی که پیش از این غیردیجیتالی ارائه می‌شد نیز در این اقتصاد به مرور تحت تاثیر فناوری‌ها قرار خواهند گرفت.

این نکته را نیز باید افزود که در اوایل سال ۲۰۲۱ در اروپا مفهوم انقلاب صنعتی پنجم متولد شد. ریشه شکل‌گیری انقلاب صنعتی پنجم را می‌توان در کاستی انقلاب صنعتی چهارم جست‌وجو کرد. جایی‌که توجه به فناوری موجب کم‌توجهی بشر به شان و جایگاه انسان، تاب‌آوری اجتماعی و مسائل زیست‌محیطی گردید. در این موج جدید انقلاب صنعتی، سه مفهوم پایداری، انسان‌محوری و تاب‌آوری مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این مطلب از آن جهت ذکر شد که امروز می‌بایست علاوه بر توجه به مبانی موج چهارم انقلاب صنعتی در طراحی نظام‌های اقتصادی و اجتماعی، به توصیه‌های موج پنجم نیز توجه گردد.

اقتصاد دیجیتال دارای سه لایه می‌باشد:

• لایه هسته: این لایه مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد که نقش زیرساختی برای اقتصاد دیجیتال دارد.
• لایه دیجیتال‌زادها: این لایه اشاره به کارآفرینان فناوری و غول‌های دیجیتالی دارد که تولدشان در عصر دیجیتال رخ داده است و با منطق این عصر تشکیل شده و مشغول ارائه خدمات هستند. این شرکت‌ها عمدتا از جنس پلت‌فرمی و منطبق بر مفاهیم اقتصاد اشتراکی می‎باشد.
• لایه سنتی‌های صنعت: این گروه شرکت‌هایی هستند که قبل از عصر دیجیتال نیز وجود داشتند و می‌خواهند به عنوان مهاجران دیجیتال از قابلیت‌های تحول دیجیتال در راستای ارتقا بهره‌وری و نوآوری بهره گیرند.

با جمع‌بندی آنچه بیان شد می‌توان اقتصاد دیجیتال را اقتصادی معرفی کردکه ایجاد ارزش در آن مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال می‌باشد و ستون فقرات آن، ارتباطاتی به منظور ساخت اکوسیستمی بین مردم، سازمان‌ها و زیرساخت‌های فناورانه است.

 

برای درک بهتر مفهوم اقتصاد دیجیتالی نگاهی به پنج شرکت برتر لیست فورچون در سال ۲۰۱۸ بیندازیم.

رتبه	نام شرکت	ارزش
۱	اپل	۹۲۱ میلیارد دلار
۲	آمازون	۷۶۵ میلیارد دلار
۳	گوگل	۷۵۰ میلیارد دلار
۴	مایکروسافت	۷۴۶ میلیارد دلار
۵	فیسبوک	۵۳۱ میلیارد دلار

 

جالب است! هر پنج شرکت فعال در حوزه فناوری اطلاعات هستند و خبری از غول‌های نفتی، خودروسازی، صنعت غذا و بانکداری نیست، در حالی که حدود ۴۰ سال پیش داستان کاملا متفاوت بود. شاید برایتان جالب باشد که سهام شرکت اپل، هم‎اکنون ارزشی چندین برابر ارزش کل بورس برخی کشورها از جمله کشور ما دارد! یک شرکت در مقابل چندین کشور! با همه این اوصاف باید پذیرفت که دنیا وارد اقتصادی جدیدی شده با نام اقتصاد دیجیتال؛ اقتصادی که در آن هسته ارزش‎آفرینی مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال است. این اقتصاد ویژگی‌هایی دارد که آن را با نسل‌های قبلی‎ا‎ش متفاوت می‌سازد.

 

در شکل زیر ده ویژگی اقتصاد دیجیتالی (Digital Economy) دیده می‎شود.

 

ثبات پایین و سرعت بالا جز لاینفک افتصاد دیجیتال هستند. در این اقتصاد به کمک فناوری‌های دیجیتال، امور با بالاترین سرعت انجام می‌شوند و رشد کسب‌وکارهای فناوری‌محور در کوتاه‌ترین زمان اتفاق می‌افتد. در مقابل کسب‌وکارهای سنتی نیز از ثبات سابق برخوردار نیستند و در صورت عدم چابکی و همراهی با سونامی دیجیتالی شدن، به سرعت مسیر افول را در پیش خواهند گرفت و از صحنه رقابت خارج خواهند شد. سرعت بالای رشد در این اقتصاد باعث کاهش موانع ورود کسب‌وکارهای جدید به بازار شده و در مقابل، جایگاه شرکت‌ها و سهم بازار سازمان‌های سنتی و محافظه کار را به‌صورت جدی تهدید می‌کند.

برای بقا در اقتصاد دیجیتال باید نوآور بود. با توجه به کوتاه بودن چرخه عمر محصولات و خدمات در اقتصاد دیجیتال، نوآوری، استراتژی اصلی کسب و کارهای موفق است. با نگاهی به سازمان‌های پیشرو در این اقتصاد هم می‌توان دریافت که آن‌ها پیشگامان نوآوری نیز در عصر خود بوده‌اند.

 

ویژگی بعدی اقتصاد دیجیتال، جهانی سازی است. در این اقتصاد به لطف فناوری‌های دیجیتال و توسعه ارتباطات، کسب‌وکارهای جهانی با کمترین چالش امکان توسعه دارند. در اقتصاد دیجیتال ارتباطات بين توليدکنندگان و مصرف‌کنندگان بيشتر و فاصله بين آن‌ها کمتر شده است؛ چرا که فناوری‌های دیجیتال مرزهای جغرافيايی را از بين خواهند برد. بیایید برای درک بهتر این موضوع گوشی هوشمند خود را برداریم و بررسی کنیم که چه تعداد از اپلیکیشن‌هایمان جهانی است؟

یکی از مهمترین ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال تفکر اکوسیستمی است. مفهوم رقابت در این اقتصاد متفاوت از گذشته است و در آن سازمان‌ها یک تنه و در انزوا موفق نخواهند بود. در اقتصاد دیجیتال، کسب‌وکارهایی که تا دیروز رقیب محسوب می‌شدند شاید امروز همکار باشند. در این اقتصاد شبکه‌ای از بازیگران با هم به منظور خلق بالاترین ارزش در کنار یکدیگر هم‌افزایی می‌نمایند.

 

داده‌محوری، ویژگی دیگر اقتصاد دیجیتالی است. نقش کلیدی اطلاعات در این اقتصاد باعث شده برخی اقتصاد جدید را با اقتصاد اطلاعات معادل بدانند و از داده به عنوان سوخت عصر دیجیتال یاد کنند. در اقتصاد دیجیتال، مبنای تصمیم‌گیری بینش حاصل از تحلیل داده است.

ویژگی بعدی اقتصاد دیجیتال عدم تمرکز است. با توسعه فناوری‌های دیجیتال و ارتباطات بی‌سیم، امکان رشد کسب وکارها در اقصی نقاط جهان فراهم شده است. این موضوع باعث توزیع قدرت و ثروت در این اقتصاد شده است. عدم تمرکز یکی از ویژگی‌های اصلی اقتصاد دیجیتال است که جامعه را به سمت دموکراسی و شفافیت بیشتر سوق می‌دهد.

در این اقتصاد ماهیت بازارها هم تغییر کرده است و در آن فعالیت‌های اقتصادی متفاوت‌تر از گذشته با رویکرد پلتفرمی انجام می‌شود. شرکت‌های پیشرو در اقتصاد دیجیتال امروز، آن‌هایی هستند که با ارائه یک پلتفرم دیجیتال، امکان تعامل آنلاین تعداد قابل توجهی تولیدکننده یا ارائه‌دهنده خدمات را با تعداد زیادی از مشتریان و مصرف کننده‌ها به ساده‌ترین شکل ممکن فراهم می‌کنند و از محل ارزش افزوده ایجاد شده و تسهیل ارتباط بین آن‌ها به کسب درآمد می‌پردازند. این شرکت‌ها با به خدمت گرفتن مفاهیم و ابزارهای داده‌کاوی و تحلیل کلان‌داده‌ها به کشف سلایق و ترجیحات دو طرف پرداخته و عملا می‌توانند با پیش‌بینی دقیق روندها نبض هر بازاری را در اختیار داشته و هرچه بیشتر محصولات و خدمات اختصاصی را برای مشتریان طراحی و بازاریابی کنند.

اثرات شبکه‌ای ویژگی دیگر اقتصاد دیجیتال است. در این اقتصاد ارزش بسیاری از محصولات و خدمات به تعداد کاربران آن‌ها بستگی دارد. امروز می‌توانیم اثرات شبکه‌ای را بیش از هرجای دیگر در کسب‌وکارهای پلتفرمی ببینیم. فرض کنید که شما تنها عضو شبکه اجتماعی اینستاگرام بودید، آیا در این حالت، این شبکه اجتماعی ارزشی خواهد داشت؟ ارزش بسیاری از این دست کسب‌وکارها وابسته به اثرات شبکه‌ای حاصل از حضور تعداد بالای کاربران است.

عامل اصلی ایجاد ثروت در اقتصاد دیجیتال، سرمایه‌های فکری و غیرملموس است. در اقتصادی که تولید و بهره‌برداری از دانش یکی از معیارهای مهم برای رقابت بین سازمان‌هاست، بدیهی است اطلاعات و دانش در هسته‌ی همه‌ی فعالیت‌ها قرار بگیرد. بنابراین اقتصاد دیجیتال ذاتا اقتصادی دانش‌محور است، به طوری که در آن به میزان قابل توجهی از ارزش‌آفرینی، مرهون سرمایه‌های فکری و غیرفیزیکی است.

و در نهایت سرعت بالای رشد و انتشار فناوری‌ها یکی از ویژگی‌های اقتصاد دیجیتالی یا اقتصاد هوشمند است. چرخه حیات فناوری در این اقتصاد کم است. فناوری‌ها در این اقتصاد به‌سرعت رشد می‌کنند و با بلوغ رسیدن به عنوان یک فناوری تحول‌آفرین، نقش‌آفرینی می‌نمایند. به‌عنوان مثال بلاکچین که زمان زیادی از معرفی و توسعه آن نمی‌گذرد، امروز از آن به عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین یاد می‌شود. برای پیشگامی در اقتصاد دیجیتال باید همواره روندهای فناوری را دنبال نمود و با رویکردی چابک به استقبال فناوری‌های تحول‌آفرین رفت.

همه این موارد ویژگی‌های اقتصاد جدیدی هستند که برای موفقیت در این عصر باید آن‌ها به درستی درک کرد. اقتصادی که در آن فناوری‌های دیجیتال، اصلی‌ترین عامل ایجاد ارزش برای افراد، سازمان‌ها و جامعه است.

 

برای درک بهتر مفهوم اقتصاد دیجیتال، پیشنهاد می‌کنم مطلب «اقتصاد دیجیتال در یک نگاه (چیستی و چرایی)» را نیز مطالعه فرمایید.

 

منابع:

• Atkinson, R. D., and A. S. Mckay (2007), “Understanding the Economic Benefits of the Information Technology Revolution”, The Information Technology and Innovation Foundation.
• Carl Dahlman, Sam Mealy and Martin Wermelinger, 2016, Harnessing the digital economy for developing countries.
• Gumaha and Jamaludin, 2006, What is the digital economy, and how to measure it.
• James Manyika, Digital Economy: Trends, Opportunities and Challenges, Extracts from McKinsey Global Institute Research.
• OECD, 2017, OECD Digital Economy Outlook 2017, OECD Publishing.
• Thompson, G., (2004), “Getting to Know the Knowledge Economy: ICTs Networks and Governance”, Economy and Society.
• World Bank Group, 2018, Digital Disruption and Digital Economy Development.

مقالات مرتبط:

تحول دیجیتال (Digital transformation) چیست ؟

اقتصاد دیجیتال در یک نگاه (چیستی و چرایی)

ویدئو: نقش هوش مصنوعی در اقتصاد دیجیتال (اقتصاد هوشمند)

اپیزود یک: اقتصاد دیجیتال؛ چیستی و چرایی

اقتصاد تجربه چیست؟