مسئله فساد: سری مسائل کلان کشور و اثرات فناوری دیجیتال بر آنها
در پروژه ملی تحول دیجیتال، ۱۰ مسئله کلان اصلی در کشور شناسایی شد و درباره اهمیت هر یک از آنها تحلیل روند صورت گرفت. این ده مسئله عبارتند از:
۱. مسئله فساد
۲. مسئله آب
۳. مسئله ناهنجاری‌های ساختاری اقتصاد
۴. مسئله بیکاری
۵. مسئله سرمایه اجتماعی
۶. مسئله ناکارآمدی عملکردها
۷. مسئله فقر و نابرابری
۸. مسئله سلامت روان
۹. مسئله آلودگی هوا
۱۰. مسئله امنیت روانی و اجتماعی
در هر یک از مطالب این سری، به یکی از این مسائل پرداخته و اثرات فناوری‌های دیجیتال بر حل آن را بررسی می‌کنیم. این مطلب به مسئله فساد می‌پردازیم.
تبیین مسئله فساد
فساد به سوءاستفاده از قدرت محوله برای منفعت شخصی گفته می‌شود که در فرم‌های مختلفی ازجمله رشوه‌خواری، اختلاس، ربا و خویشاوندسالاری ظاهر می‌شود. فساد در هر دو بخش دولتی و خصوصی اتفاق می‌افتد و دامنه آن از حد جزئی تا خیلی بزرگ می‌باشد.
تصور کلاسیک فساد، کاهش استانداردهای اخلاقی در جامعه است. فساد از یک نوع یا انواع دیگری در هر جامعه‌ای با شدت‌های متفاوت وجود دارد. محرک‌های اصلی فساد به‌عنوان عوامل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شناخته می‌شوند که این موارد از کشور به کشوری دیگر متفاوت است. فساد روابط اقتصادی و اجتماعی را از بین می‌برد، بازار را تحریف می‌کند و تلاش‌ها برای بهبود کیفیت زندگی را از بین می‌برد. بانک جهانی آن را به‌عنوان عنصر کلیدی در عملکرد ضعیف اقتصادی و یک مانع عمده در کاهش فقر و توسعه می‌داند.
کنترل فساد در نظام‌های سیاسی یکی از شاخصه‌های حکمرانی خوب و کارآمدی دولت‌هاست. حضور فساد سیستمی به شکل استفاده از قدرت برای کسب مطامع شخصی چه به‌صورت سیاسی و چه به‌صورت اقتصادی یکی از عمده چالش‌های حاضر در دولت‌ها است. ناکارآمدی قوانین، نپوتیسم (خویشاوندسالاری و پارتی‌بازی) و کاهش اعتماد عمومی ناشی از فسادهای بزرگ مالی در سال‌های گذشته ازجمله عوامل گسترش فساد بوده است. پاسخگویی، شفافیت سازمانی و گسترش روزنامه‌نگاری تحقیقی ازجمله عواملی است که می‌تواند به کاهش فساد در سیستم بیانجامد. با توجه به روند عادی شدن سوءاستفاده از قدرت، کاهش ضربه اخبار مربوط به فساد و بوروکراسی ناکارآمد کشور، این مسئله جزء مسائل چالش‌برانگیز ایران است.
در جدول ۱، علل، پیامدها، مسائل تأثیرگذار و تأثیرپذیر بر مسئله فساد مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
جدول ۱. شناسنامه مسئله فساد
تأثیر فناوری‌های دیجیتال در مبارزه با فساد
یکی از کاربردهای اصلی فناوری‌های جدید در مبارزه با فساد، خدمات عمومی دیجیتال است. با دیجیتالی‌کردن خدمات عمومی، دولت‌ها تلاش می‌کنند تا کارایی و اثربخشی خود را بهبود بخشند. اجرای گسترده خدمات عمومی دیجیتال شامل ساخت سیستم‌های دیجیتالی برای تقریباً تمام خدمات عمومی از قبیل رأی‌گیری، ثبت اموال، پرونده‌های قضایی، مالیات و پرونده‌های سلامت می‌باشد.
استفاده از فناوری بلاک‌چین برای مقابله با فساد
بلاک‌چین یک دفترکل توزیع‌شده الکترونیکی است که شرکت‌کنندگان مختلف آن را به‌وسیله شبکه‌ای از رایانه‌ها نگه می‌دارند. بلاک‌چین از رمزنگاری برای پردازش و تائید تراکنش‌ها در دفترکل استفاده می‌کند و رمزنگاری و کدنویسی، شفافیت، کارایی و اعتمادسازی در به اشتراک‌گذاری اطلاعات را بهبود می‌بخشد.
بلاک‌چین ویژگی‌های بسیار متفاوتی از جمله دفترکل توزیع‌شده، شفافیت و قابل‌ردیابی، غیرقابل‌برگشت بودن/ غیرقابل تغییر بودن و قراردادهای هوشمند، که زمینه‌های اصلی پیاده‌سازی بلاک‌چین برای انتقال پول و خدمات مالی، ثبت املاک، قرارداد‌ها و موافقت‌نامه‌ها و تائید هویت را، دارا می‌باشد. سیستم‌های پایگاه داده و اطلاعات کنونی معمولاً در یک یا دو مکان (همراه با پایگاه داده پشتیبان) قرار دارند. چنین سیستم‌های اطلاعاتی از تمرکز بالایی برخوردار هستند که همیشه امکان یک نقطه شکست در آنها وجود دارد. علاوه بر این، سیستم‌های معمول به حملات سایبری حساس هستند.
فناوری‌های دفتر توزیع‌شده نسبت به تغییرات غیرمجاز و حملات سایبری مقاوم هستند؛ زیرا حملات یا تغییرات غیرمجاز باید تمام گره‌های توزیع‌شده و حساب‌های شبکه را به‌طور هم‌زمان مورد هدف قرار دهد. از سوی دیگر، فناوری بلاک‌چین، به کاربران اجازه می‌دهد که بدون کنترل مرکزی دفترکل‌های عمومی به اشتراک‌گذاشته شده را مشاهده و دنبال کنند. علاوه بر این، بلاک‌ها یا اطلاعات ثبت‌شده موجود در دفترکل را نمی‌توان جایگزین، حذف و یا تغییر داد (یا این کار بسیار سخت است).
قراردادهای هوشمند فناوری بلاک‌چین، الگوریتم‌های خودکاری هستند که بر بستر بلاک‌چین ذخیره می‌شوند. این قراردادهای هوشمند به کاربران اجازه می‌دهد تا محاسبات و اجرای روش‌های خودکاری را که در شبکه توزیع‌شده انجام می‌شوند، استفاده کنند. چنین قراردادهای خودکاری دارای پتانسیل قابل‌توجهی برای افزایش کارایی عملیات تجاری، کاهش تراکنش‌ها و هزینه‌های قانونی و تسهیل شفافیت یا نامعلوم بودن (گمنامی) جریان اطلاعات، هستند. بااین‌وجود، چالش‌هایی در رابطه با قراردادهای هوشمند و اجرای آنها ازلحاظ قابل‌اجرا بودن به‌صورت قانونی و محل قرارگیری آنها در چارچوب قانون موجود، وجود دارد.
بلاک‌چین دارای ویژگی‌های زیر است :
- غیرقابل تغییر بودن
- شفافیت، محرمانه بودن و عدم‌تمرکز
- ذخیره داده
- بهبود اثربخشی
- کاهش اصطکاک بین سازمان‌ها
- کاهش موانع اداری
- گسترش خودکارسازی از طریق قراردادهای هوشمند
می‌توان از فناوری بلاک‌چین برای مبارزه با فساد در موارد زیر استفاده کرد:
استخدام مبتنی بر شایستگی
فرایندی که در آن، یک مقام دولتی بر اساس توانایی و کیفیت کار خود، استخدام شده و ارتقاء داده می‌شود. این امر به جهت کاهش دخالت انسان و میل و سلیقه شخصی باعث می‌شود که محیط کار، محیطی سالم برای رقابت و نشان دادن صلاحیت‌ها باشد.
انتخابات آزاد و عادلانه
آزادی رأی‌دهندگان مانند داشتن حق رأی و آزادی انتخاب، زمانی تحقق می‌یابد که همه احزاب سیاسی در شرایطی یکسان رقابت کرده و مردم بتوانند با آزادی از میان کاندیداها انتخاب کنند. تقلب در انتخابات هنوز در بسیاری از نقاط جهان ادامه دارد. در جوامعی که سطح فساد بالایی دارند، فرایندهای رأی‌گیری اغلب در معرض تقلب و فساد قرار می‌گیرند. این امر به‌طورجدی عملکردهای دموکراسی انتخاباتی و اعتماد شهروندان به نظام‌های دموکراتیک را تضعیف می‌کند. بلاک‌چین می‌تواند یک تغییر انقلابی در عملکرد دموکراسی داشته باشد.
با انتخابات نادرست و مبهم، نتیجه انتخابات همیشه نمی‌تواند منعکس‌کننده افکار عمومی باشد و شاید منجر به ایجاد یک قدرت فاسد شود. در چنین شرایطی، فناوری بلاک‌چین تضمین می‌کند که هر رأی صحیح، بدون هیچ دستکاری و دقیق شمرده شود و این می‌تواند گامی بزرگ برای دموکراسی باشد.
گزارش‌گیری مالی و حسابرسی
تحول دیجیتال شیوه‌های مدیریت کارآمد و مؤثر مالی را به همراه سیستم‌های حسابداری مناسب فراهم کرده و بررسی توسط ممیزان را نیز ساده‌تر می‌کند.
استقلال قوه قضاییه
این فناوری همچنین می‌توانند از طریق مستقل کردن شعب قضایی از دیگر حوزه‌های حکومت و منافع خصوصی به نظارت بر کار قوه قضائیه کمک کنند. اعمال مجازات باید جدا از فشارهای حکومتی و منافع شخصی باشد. این کار نیاز به یک بستر دارد که بلاک‌چین می‌تواند آن را ممکن سازد.
دسترسی به اطلاعات
حق دسترسی شهروندان به اطلاعات / سوابق و تعهد دولت برای تسهیل این دسترسی از طریق فناوری‌های دیجیتال ممکن می‌شود.
آزادی بیان
آزادی اظهارنظر بدون دخالت و تحت پیگرد قرار گرفتن، دریافت و انتقال اطلاعات و ایده‌ها از طریق هر رسانه‌ای و بدون در نظر گرفتن مرزها (هر جبهه‌ای) از دیگر ویژگی‌های فناوری‌های تحول دیجیتال است.
مبادلات مالی
بسیاری از سازمان‌های توسعه‌یافته بین‌المللی حمایت و یا تأمین مالی پروژه‌های خاصی را برای کشورهای دریافت‌کننده پروژه ارائه می‌دهند. در این پرداخت‌ها اغلب فسادهای زیادی وجود دارد. اجرا و استفاده از بلاک‌چین کارایی بسیار زیادی در این زمینه دارد و تا حد خیلی زیادی امکان تقلب و فساد را کاهش می‌دهد. انجام این کار با استفاده از قابلیت قراردادهای هوشمند بلاک‌چین امکان‌پذیر می‌باشد.
مدیریت اسناد
فناوری‌های دیجیتال فرآیند جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، به اشتراک‌گذاری و استفاده از داده‌ها و اطلاعات توسط حکومت را متحول می‌کند.
ثبت اموال
فساد در بازار اموال و املاک مسئله‌ای حل‌نشده دیگری برای برخی از کشورها است. که این مسئله هم شامل افراد عادی و هم مقامات دولتی می‌شود. اگر دولت‌ها مقامات خود را تشویق به استفاده از فناوری بلاک‌چین برای ثبت اموال خود کنند، باعث می‌شوند این نوع شفافیت، نظارت بیشتری بر مقامات دولتی در مورد سوءاستفاده از قدرت داشته باشد.
جدا از مسئله شفافیت، کاربران سیستم بلاک‌چین می‌توانند بدون هیچ هزینه‌ای، جستجو برای هر سابقه‌ای در مورد مالکیت را به‌صورت بلادرنگ بررسی کنند. این نه‌تنها زمان انتظار غیرضروری را کاهش می‌دهد، بلکه یک روش کاراتر و مطمئن‌تر برای انجام معاملات فراهم می‌کند.
سیاست‌‌های رقابت شامل قوانین تدارکات عمومی
این سیاست‌ها شامل شفافیت و بی‌طرفی دولت در سیاست رقابت و فرآیند تدارکات عمومی است. کاهش دخالت انسانی، شفافیت و قدرت نظارت و پیگیری بیشتر، باعث افزایش کارایی در بهبود این سیاست‌ها می‌شود. سطح اثربخشی فناوری‌ها برای بخش‌های مختلف متفاوت می‌باشد. به‌طور مثال در شکل مربوط به اثرات کوتاه‌مدت برای بخش عمومی و جامعه مدنی روند مشابه است.
ایجاد اطلاعات شفاف‌تر و قابل‌دسترس‌تر برای عموم (یعنی داده‌های باز) و توسعه معماری مبتنی بر بلاک‌چین برای اطمینان از اینکه همه داده‌ها دستکاری نشوند. کاهش دخالت انسان از طریق دولت الکترونیک، که برای بخش عمومی و جامعه مدنی کم‌اهمیت‌تر از بخش خصوصی است که تقریباً از تمام راه‌حل‌ها را به یک اندازه سود می‌برد. جامعه مدنی نظرات مثبتی در مورد تأثیرات بالقوه «داده‌های باز» برای بازسازی اعتماد و یکپارچگی در سال‌های اخیر داشته است، که نشان می‌دهد که آنها به‌درستی در جهت توسعه نوآوری‌های فناورانه برای این موضوع هستند. بخش خصوصی کاملاً قادر به تشخیص بهترین راه‌حل نمی‌باشد. این فقدان تمایز می‌تواند ناشی از فقدان درک توانایی‌های مختلف باشد.
شکل ۱. اثرات بلندمدت فناوری‌ها
در شکل اثرات بلندمدت فناوری‌ها (شکل ۱)، روند مشاهده‌شده در طولانی‌مدت درمورد داده‌های باز و بلاک‌چین شبیه به روند کوتاه‌مدت می‌باشد. تفاوت ثبت‌شده به خاطر سطح بالاتر توقع در بلندمدت می‌باشد. این امر نشان می‌دهد برای اینکه فناوری بتواند در این زمینه اثرگذار باشد نیاز به زمان است، به‌خصوص آنهایی که با بخش عمومی و جامعه مدنی در ارتباط هستند.
مقالات مرتبط:
محرک های تحول دیجیتال در سطح ملی
منافع و آثار اقتصادی تحول دیجیتال در سطح ملی
گزارش حرفه‌ای «مطالعه تطبیقی تحول دیجیتال در سطح ملی»
